‘Beweeg mee met de maatschappelijke werkelijkheid’

Wat de gidsrol van topambtenaren interessant maakt, is dat de praktijk niet altijd zo zwartwit is en grenzen deels contextafhankelijk zijn, legt Boudewijn Steur uit. ‘Bij elke casus heb je bovendien ook te maken met wat de minister graag zou willen en met wat de samenleving nodig heeft. Je zal op al die belangen moeten reflecteren om tot een weloverwogen, rechtsstatelijk besluit te komen. En dat is soms een moeilijke weg.’ Boudewijn is directeur Kennis, Internationaal, Europa en Macro-economie (KIEM) bij BZK en co-auteur van de essaybundel Het Huis van Thorbecke. ‘De grenzen van onze rechtsstaat worden in de basis bepaald door wetten en normen. Als topambtenaar moet je dus vooral weten wat onze democratische rechtsstaat inhoudt, wat de grenzen zijn en hoe je daar zo goed mogelijk naar kunt handelen.’ 

Grijs gebied

Wytze van der Woude vult aan dat er op het gebied van rechtsstatelijke dilemma’s duidelijke verschillen bestaan tussen beleid en uitvoering. Wytze is directeur Constitutionele Zaken en Wetgeving bij BZK en houdt zich onder andere bezig met de relatie tussen rechtsstatelijkheid en de politiek-bestuurlijke wensen. ‘Voor de uitvoering hebben we strakke wetten. Het is een uiting van onze rechtsstatelijke cultuur om die wetten dan ook als zodanig uit te voeren. Maar we hebben de afgelopen jaren geleerd dat blinde uitvoering ook onrechtsstatelijk kan zijn, bijvoorbeeld omdat er sprake is van inbreuk op een grondrecht. Op die manier kan er in de uitvoering een spanningsveld ontstaan. Hoe maken we de afweging tussen wet en rechtsstaat, zonder dat we gaan werken vanuit willekeur?’ 

Aan de beleidskant zijn de rechtsstatelijke dilemma’s net wat anders, aldus Wytze. ‘Daar worden we vaak geconfronteerd met nieuwe vraagstukken. Soms door politieke druk, soms door actualiteit of geluiden vanuit de samenleving. In de zoektocht naar een oplossing moet er iemand zijn die tijdig de vinger opsteekt en zich hardop afvraagt: kan dit eigenlijk wel? Wat betekent datgene wat we nu in een wet proberen te vatten voor bijvoorbeeld de privacy van burgers? En wat is daarin wel en niet proportioneel? Dat zijn ingewikkelde dilemma’s in een grijs gebied. Het is dan aan topambtenaren om pas op de plaats te maken en met een brede, oplossingsgerichte blik te kijken naar het vraagstuk. De beste interventie vanuit de ambtelijke top hoeft soms niet meer te zijn dan ervoor zorgen dat hier genoeg tijd voor is.’

Reflectie op de grenzen

Vroeger was het heel overzichtelijk, stelt Boudewijn: ‘Een democratie was goed, een autoritair regime was fout. Maar ook binnen democratieën vinden nu ontwikkelingen plaats die je zou kunnen omschrijven als onrechtsstatelijk. Reflectie op de grenzen en bewegingen van de rechtsstaat is dus heel belangrijk.’ “Je moet je als overheid blijven verhouden tot de maatschappelijke werkelijkheid”, vond Thorbecke. Boudewijn is het daarmee eens. ‘Anders verlies je als overheid je legitimiteit. Als topambtenaren moeten we daarin het goede voorbeeld geven. Door mee te bewegen met die maatschappelijke werkelijkheid en door ook te durven laten zien dat we soms twijfelen over wat wel of niet juist is. De democratische rechtsstaat is nu eenmaal geen absoluut fenomeen.’

Dilemma’s bespreken

Wytze stelt dat het belangrijk is dat topambtenaren de basisbeginselen van de democratische rechtsstaat kennen. ‘Maar niet tot in detail’, vindt hij. ‘Werken aan vraagstukken die onze rechtsstaat raken, vraagt wat mij betreft bovenal om geduld. Mijn advies: breng steeds alle expertises samen, van juristen tot ICT’ers. Bespreek samen de dilemma’s, argumenten en potentiële gevolgen van een besluit. Daarmee maak je de aandacht voor rechtsstatelijke consequenties automatisch onderdeel van je werk. En dat leidt uiteindelijk tot effectievere besluitvorming voor de maatschappij.’