‘We moeten er gezamenlijk voor zorgen dat de maatschappij doordraait, ook als het misgaat’

Aan tafel zitten Koen Davidse (directeur-generaal Beleid bij Defensie), Pieter-Jaap Aalbersberg (NCTV) en Brigit Gijsbers (plaatsvervangend directeur-generaal Luchtvaart en Maritieme Zaken bij IenW). Het is twee dagen na de grote stroomstoring in Spanje en Portugal. Het luchtverkeer raakte er ontregeld, treinen en metro's kwamen tot stilstand. Zeker vijf mensen overleefden de storing niet, waaronder een vrouw die afhankelijk was van een zuurstofapparaat. ‘Het toont aan dat weerbaarheid over meer gaat dan alleen militaire en hybride dreigingen’, aldus Koen. ‘Gezien alles wat er in de wereld om ons heen gebeurt, moeten we ons voorbereiden op de risico’s. Als overheid, maar ook als samenleving.’

Weerbaar of kwetsbaar?

Bij de NCTV komen alle departementale opdrachten op het gebied van nationale veiligheid samen. Deze zijn verankerd in de Veiligheidsstrategie voor het Koninkrijk der Nederlanden. ‘De vitale processen vormen daarin het hart’, aldus Pieter-Jaap. ‘Welke belangen willen we daarbinnen beschermen? Wat is de dreiging? En wat is dan nodig voor meer weerbaarheid? De realiteit is dat we de afgelopen decennia – met een open economie en just-in-time-management – een heel kwetsbaar land zijn geworden. We zijn sterk afhankelijk van import en investeren heel zuinig in voorraden. En we hebben onze processen zo efficiënt ingericht dat alles tot stilstand kan komen als er één schakel wegvalt. Bijvoorbeeld op het gebied van energie of ICT. Ben je dan weerbaar in plaats van kwetsbaar, als overheid en als maatschappij? Dan maakt dat je een krachtiger land.’

Op tijd keuzes maken

Anno 2025 zijn de dreigingen veelal departementoverstijgend. Brigit geeft een voorbeeld. ‘Als Nederland bedienen we een groot achterland, onder andere vanuit de haven van Rotterdam. Gezien de geopolitieke spanningen zullen we die economische verbindingen steeds meer gebruiken voor militair transport. Dat vraagt om een infrastructuur die dit transport aankan, zowel qua gewicht als hoogte en breedte. En dan heb je nog het materieel nodig om de goederen te vervoeren. Defensie beschikt zelf niet over voldoende vrachtwagens en chauffeurs, dus in een crisissituatie zouden we capaciteit moeten benutten die normaal wordt gebruikt voor ander goederenvervoer. Dat vraagt om lastige maar noodzakelijke keuzes. En die wil je niet pas maken als het moment daar is.’ Pieter-Jaap vult aan: ‘Bepalen wie hoeveel stroom krijgt bij een storing door een cyberaanval is een politieke keuze. Dat soort prioriteringsmechanismen moeten we de komende tijd in rust creëren. In een crisis gaat dat niet meer.’ 

Bereidheid tot samenwerking

De weerbaarheidsopgave is urgent, maar ook complex. Pieter-Jaap: ‘We investeren daarom veel in de betrokkenheid van de ministers, secretarissen-generaal en directeuren van alle departementen. En in het collectieve gevoel dat we aan de slag moeten.’ Koen merkt dat de bereidheid tot samenwerking meegroeit met de geopolitieke spanningen. ‘Tijdens onze rondgang langs alle bestuursraden merkten we dat zij dicht bij hun maatschappelijk partners willen staan. Burgers en bedrijven vragen zich af wat de dreiging nu precies inhoudt en waar ze zich op moeten voorbereiden. Die informatie en sturing zullen wij als overheid moeten bieden.’

Verantwoordelijkheid

Deze onzekere tijd levert voor de drie topambtenaren ook waardevolle inzichten op. ‘De samenleving is de afgelopen decennia behoorlijk verwend: bij een crisis regelt de overheid het allemaal wel’, merkt Pieter-Jaap op. ‘Maar we zien nu ook mogelijke crises waarin de samenleving zelf zal moeten acteren. Werken aan de urgentie moet daarom gelijke tred houden met werken aan draagvlak. Zowel aan de bestuurstafel als midden in de samenleving. Het is daarin belangrijk dat we ons verantwoordelijk voelen voor de opgaven van collega-topambtenaren. Als je je niet verdiept in het vraagstuk van een ander, dan kom je ook niet tot een winnend model.’

Koen benadrukt het belang van handelingsperspectief. ‘Je wil mensen bewust maken van de risico’s, maar voorkomen dat er paniek ontstaat. Je wil de samenleving wijzen op wat ze zelf kunnen doen, maar niet de indruk wekken dat je het dossier over de schutting gooit. Dat is een balans die we samen met alle departementen moeten bewaren.’ Brigit merkt dat het gedeelde eigenaarschap loont. ‘Ik kan zelf blijven duwen als een directie een tandje moet bijzetten, maar de secretaris-generaal kan hier ook bij helpen. Transport, chemie, telecommunicatie, energie: de Nederlandse maatschappij moet doordraaien, ook als het misgaat. En daar hebben we allemaal een rol in te spelen.’