‘Verlaat de beleidstoren en ga op werkbezoek’

Alexander Pechtold en Bart Snels zwaaiden in respectievelijk 2018 en 2021 af als Tweede Kamerlid. Eerstgenoemde gaf in zijn afscheidsinterview met Vrij Nederland aan dat de politiek hem bewust had gemaakt van de kracht van zijn handelen. De Tweede Kamer heeft sindsdien aan slagkracht verloren, stelt Alexander bijna zes jaar later. ‘Ik ben ooit politicus geworden om me in te zetten voor de toekomst. Maar vandaag de dag gaat het in Kamerdebatten te veel over wie in het verleden de schuldige was. Daarin zijn we te ver doorgeslagen. Je bent als Kamerlid uiteindelijk aangesteld om de problemen van nu op te lossen.’ Ook Bart ziet dat de slagkracht van politici is afgenomen. ‘Onder andere door de incidentenpolitiek die Alexander beschrijft. Daardoor is het voor Kamerleden heel lastig om richting te geven aan de samenleving, aan het publieke belang. Ze houden elkaar in de houdgreep en leggen de schuld soms te gemakkelijk neer bij de uitvoering.’

Andere werelden

Er is een kloof te dichten, stellen Alexander en Bart. Tussen politici en beleidsmakers enerzijds, en uitvoerders en toezichthouders anderzijds. Niet lang nadat zij het Binnenhof hadden verlaten, werden Alexander en Bart beiden benoemd tot topambtenaar. Alexander is sinds november 2019 algemeen directeur van het CBR. Bart werd in februari 2022 inspecteur-generaal bij de Inspectie belastingen, toeslagen en douane. Gaandeweg ontdekten zij dat hun beeld van de publieke dienstverlening al die jaren niet had gestrookt met de werkelijkheid. ‘Al vanaf het begin had ik bij het CBR heel weinig externe overleggen’, aldus Alexander. ‘Ik bleek op een soort eiland te zitten, met het ministerie en het politieke debat als twee totaal andere werelden. Het CBR was er om de wet uit te voeren, niet om tegelijkertijd ook maatschappelijke signalen op te vangen en op basis daarvan beleidsadvies te geven. Dat verbaasde me. We stonden met onze rug naar de maatschappij te kijken naar het ministerie, in plaats van andersom.’ 

Complexe wet- en regelgeving

Bart ontdekte de kloof tussen beleid en uitvoering op een nog pijnlijker moment. Hij maakte als Kamerlid jarenlang deel uit van de Commissie Financiën en kreeg in die rol onder andere te maken met de toeslagenaffaire. ‘Pas vanaf dat moment kreeg ik in de gaten wat er allemaal speelde bij de Belastingdienst. Bijvoorbeeld waar soms terneergeslagen medewerkers tegenaan lopen door de complexiteit van wet- en regelgeving. Terwijl juist zij direct contact hebben met burgers en bedrijven. Zij zijn degenen die kunnen inschatten hoe beleid gaat uitpakken voor de samenleving. Daar zouden beleidsmakers veel meer gebruik van moeten maken. Dat gebeurt gelukkig al steeds meer, maar het is wat mij betreft nog maar het begin.’

Opgezogen in de bestaande structuur

Dat Bart en hij pas achteraf met hun neus op de feiten zijn gedrukt, valt volgens Alexander goed te verklaren. ‘Of je nu net Kamerlid of beleidsambtenaar bent: het duurt even tot je doorhebt in wat voor habitat je bent terechtgekomen. Het gevaar is dan dat je wordt opgezogen in de bestaande structuur. Ik heb als minister voor Bestuurlijke Vernieuwing ooit eens een groep van een paar honderd ­rijkstrainees mogen toespreken. “Ga alsjeblieft niet proberen om op schaal 15 te lijken”, heb ik toen gezegd. “Behoud je frisheid, blijf je verbazen en blijf vragen waarom iets moet zoals het moet.” Dat is de belangrijkste les die ik door de jaren heen heb geleerd.’ 

Lef tonen

Bart wil waken voor cynisme ten aanzien van politici. ‘Zij werken zich dag en nacht een slag in de rondte. Maar er is een cultuuromslag nodig. Pak als Kamerlid de telefoon op als je meer wil weten over de uitvoering. En voor topambtenaren op departementen geldt: verlaat de beleidstoren en ga op werkbezoek. Andersom mogen uitvoerders en toezichthouders ook meer terugpraten naar de politiek en naar beleid. Wie dat lef toont, helpt bewindslieden om betere besluiten te nemen. Zo voorkomen we blinde vlekken en keren we het systeem met elkaar weer meer richting de samenleving.’