Het (ict-)project CoronaMelder kenmerkt zich door een ongekend transparante aanpak. Wat vraagt die aanpak van leiderschap en welke lessen kunnen we trekken uit het project?
Tijdens de corona-app hackathon half april testte het ministerie van VWS zeven potentiële corona-apps in een marktverkenning uit. ‘Een kant-en-klare app leverde het niet op. Maar wel een flink aantal professionals dat de lat heel hoog legt en mee wilde denken over de ontwikkeling van een nieuwe app door VWS’, vertelt Ron Roozendaal, CIO bij VWS en eindverantwoordelijke voor CoronaMelder.
‘Brenno de Winter bijvoorbeeld die enorm kritisch is als het gaat om privacy en beveiliging, maar ook andere specialisten die hoge eisen stellen aan bijvoorbeeld design of codekwaliteit en het echt wel laten weten als ze iets niet goed genoeg vinden. Vanwege de hoge eisen die vooraf zijn gesteld, met op nummer één het bewaken van de privacy van burgers, was het een logische keuze deze mensen te betrekken. Samen met hen en de beste mensen binnen de overheid hebben we een projectteam (onder ministeriële verantwoordelijkheid) gevormd.’
‘De openheid naar de pers heeft het project op momenten echt gered’
Transparantie
Vanaf dag één was er complete openheid over onder meer ontwerpkeuzes, broncodes, audits en penetratietests van de software. Bovendien zijn alle rapportages openbaar. Wat was de reden om hiervoor te kiezen? Ron: ‘Cruciaal voor het gebruik van de app is vertrouwen. Wat dat betreft stonden we bij de start al 10-0 achter. Het gaat hier om technologie die moeilijk te vatten is. Mensen weten vaak niet goed hoe bron- en contactonderzoek werkt en zijn bang dat hun privacy niet goed genoeg beschermd wordt. Openheid en transparantie zijn dan de middelen om mensen voor je te winnen.’
Ook open naar de pers
Volledige transparantie betekende niet alleen openheid over het proces, maar ook dat de betrokken specialisten volledig open konden zijn naar de pers, uiteraard zonder zich politiek te uiten. ‘Dat is uniek’, zegt Brenno, die bekend staat om zijn soms felle kritiek op ICT-projecten van de overheid en ook kritisch was over de appathon. ‘Bij eerdere overheidsopdrachten die ik deed mocht dat niet en heb ik af en toe echt op mijn tong moeten bijten. De openheid naar de pers heeft het project op momenten ook echt gered. Bijvoorbeeld toen de Autoriteit Persoonsgegevens met een kritisch advies kwam. We konden dit eenvoudig weerleggen met feiten.’
Ron: ‘Ik sta principieel achter de keuze dat we ambtenaren en andere projectleden als boegbeeld voor het project lieten optreden in wind en storm. De mate waarin dat is gebeurd, is bijzonder en heeft echt bijgedragen aan het vertrouwen in het project.’
‘Bij zo’n project ben je community manager en moet je vooral veel kunnen loslaten’
Hoge lat
Brenno legt uit hoe transparantie er precies voor zorgt de lat hoog te houden. ‘We werkten met verschillende bouwers en voor elk onderzoek naar bijvoorbeeld een broncode of penetratietest vroegen we een ander bedrijf om dit uit te voeren. Bovendien waren alle uitkomsten openbaar. Dat daagde de betrokkenen uit om eigen fouten te voorkomen en maakt fouten opsporen cool. Alle bouwers hebben ook zelf extra wensen opgegeven, zodat ze fouten konden voorkomen.’
Ron: ‘Normaal gesproken moet wat we naar buiten brengen altijd in één keer goed zijn, zodat de minister een goed verhaal heeft in de Kamer dat standhoudt. Begrijpelijk, maar daardoor word je risicomijdend. Deze aanpak voorkomt dat en leert je nederig te zijn. We hadden bijvoorbeeld eerst iconen ontworpen in de Rijkshuisstijl, maar die vond de lead designer niet goed genoeg. Door ze te delen met de buitenwereld en goed naar de commentaren te luisteren, hebben we uiteindelijk veel betere iconen ontworpen.’
Community manager
Wat vraagt deze bijzondere aanpak van publiek leiderschap? Ron: ‘Als projectleider ben je vooral community manager. Je moet ervoor zorgen dat de teamleden elkaar kennen en elkaar op de hoogte houden. Alles wat je als teamlid doet, heeft effect elders. Dus mijn boodschap was: doe wat goed is en verras me niet met problemen, maar vertel me wat nodig is en houd je oog op de bal. Daarnaast is het belangrijk om te sturen op escaleren als dat nodig is. Zo kun je problemen bespreekbaar maken en oplossen. Een heel spannende manier van leidinggeven, want je moet vooral veel los kunnen laten. Maar juist dat heeft veel opgeleverd.’
Brenno: ‘Als iets onzin is, krijg je het direct terug door deze manier van werken. Er ontstaat bovendien een corrigerend effect: mensen in de community zetten dingen gelijk recht. Ik heb veel geleerd van de leiderschapsrol van Ron. Het vertrouwen dat hij gaf was enorm. “Het succes is van jullie”, was zijn boodschap. Dat doet echt wat met mensen.’
Inhoud
Ron benadrukt dat een belangrijke vereiste voor deze manier van sturen, naast bestuurlijke en politieke steun, inhoudelijke kennis is. ‘Om serieus genomen te worden door de mensen met wie je werkt – de besten in mijn geval – en om de richting uit te kunnen zetten, moet je hen snappen en dus verstand hebben van de inhoud. Met alleen politiek-bestuurlijke kennis en vaardigheden red je het in dit soort trajecten niet.’
Sceptici
Ondanks de opmerkelijke transparantie rond het project, blijft er toch een zweem rond de app hangen van ‘de overheids-app die je overal volgt’. Ron en Brenno beamen dit onmiddellijk. Ron: ‘Ook daar doen we doorlopend onderzoek naar. We zien dat er een groep is die de overheid niet vertrouwt en dus ook de app niet. Maar er is ook een groep die twijfelt. Daar richten we nu de communicatie op. Overigens vindt meer dan de helft van de burgers momenteel dat de app zin heeft.’ Brenno vult aan: ‘Ik ben door boze mensen al uitgemaakt voor landverrader, dat is best heftig. Gelukkig zijn er ook veel kritische mensen die de duidingsrapportage lezen en daardoor wel vertrouwen krijgen in de app.’
Schoolvoorbeeld?
De CIO Rijk, Lourens Visser, gaat op verzoek van de minister van VWS samen met Bureau ICT Toetsing (BIT) een evaluatie uitvoeren naar de totstandkoming van de CoronaMelder. Ron en Brenno zijn er alvast van overtuigd dat dit dé aanpak is als de overheid zelf ict ontwikkelt. Ron somt de belangrijkste redenen op: ‘Omdat transparantie zorgt voor vertrouwen. Omdat je de lat ermee verhoogt en precies kunt ontwikkelen wat je belooft. Omdat je eigenaar bent van het product en het dus opnieuw kunt gebruiken voor andere toepassingen. En omdat je er de valse mystiek mee doorbreekt dat het “onmogelijk” is om het qua beveiliging en privacy transparant te regelen. Uit onze aanpak blijkt dat dit wel degelijk kan en dat we bovendien de bestuurders op een goede manier erover kunnen informeren. Onze inkoopeisen hebben we inmiddels al gedeeld met andere organisaties.’
