Leiderschap is een teamprestatie… die begint met passende teamcoaches

‘Laatst werd me gevraagd: hoe zou je aan willekeurige mensen op straat uitleggen wat je voor werk doet? Ik dacht toen meteen aan teamsport, bijvoorbeeld aan voetbal, het Nederlands elftal. Wil je een team neerzetten dat scoort, dan stuur je niet lukraak elf spelers het veld op, dan stel je eerst een coach aan. Maar je kiest niet zomaar een coach; je onderzoekt eerst wie je wilt hebben. Want er is er maar eentje die het béste past – die ene wil je vinden. En dat is best uitdagend, want met alleen verstand van voetbal of belangstelling voor de job red je het niet als coach. De eerste vraag is daarom: welke sollicitanten passen bij de visie van de KNVB op topvoetbal? Zo’n vraag leidt tot een mix van insiders én outsiders, ervaren én verrassende kandidaten. Die kun je voorstellen aan de KNVB, inclusief advies welke coaches het best passen bij de visie op topvoetbal. Maar dat advies, daar heeft de KNVB niet altijd een boodschap aan. Zij kiezen zelf met welke sollicitanten ze verder het selectieproces ingaan.’

En hoe vertaalt dat beeld zich naar je werk?

‘Die coaches en trainers zoeken en ontwikkelen, dat is ons dagelijks werk bij het Directoraat-generaal ABD – maar dan voor de Rijksoverheid. We onderzoeken wat er nodig is en wie in aanmerking komen voor een plek aan de top van een ministerie, directie of dienst; welke insiders en outsiders, welke ervaren en verrassende kandidaten. Net als in het KNVB-voorbeeld begeleiden en adviseren wij, maar de ministeries, directies en diensten maken hun eigen keuzes. Doordat we dit proces voor vrijwel de hele Rijksoverheid op dezelfde manier begeleiden, is de hele ambtelijke top van vergelijkbaar niveau en geeft iedereen vanuit hetzelfde beeld en perspectief leiding.

Tegelijkertijd zien we erop toe dat de ambtelijke top vanuit dat gezamenlijke beeld en perspectief blijft werken, en zorgen we ervoor dat mensen scherp en bij de tijd blijven. Dat doen we met onder andere intervisies, een jaarlijks symposium, trainingen, ontwikkelprogramma’s en het ondersteunen van functioneringsgesprekken; een totaalpakket waar ik echt trots op ben.’

Dat klinkt ambitieus en uitdagend…

‘Dat is het ook. En in de huidige tijd éxtra uitdagend zelfs. Er speelt nu zó veel: corona, stikstof, Groningen, klimaat, energie, arbeidsmarkt, armoede – en dan ook nog een oorlog. De parlementaire enquêtes en al die Kamervragen. Onder die omstandigheden werken mensen zich vanuit goede intenties het vuur uit de sloffen om toch dingen voor elkaar te krijgen. En dan vallen samenleving en politiek zó over ze heen. In de Kamer wordt soms zelfs hardop gevraagd waar we managers überhaupt voor nodig hebben.’

Waar hebben we ze ook alweer voor nodig dan?

‘Voor de vereiste organisatie en sturing van die complexe wereld. Laat ik even duidelijk zijn: mensen ‘aan het bed’ en ‘voor de klas’ zijn volstrekt onmisbaar. Maar: we kunnen ook niet zonder mensen die ervoor zorgen dat er ook daadwerkelijk vakmensen aan dat bed en voor die klas stáán – en dat duidelijk is wat van hen verwacht wordt. Daar hebben we leiders voor nodig die op een goede manier omgaan met hun verantwoordelijkheid en die echt gedreven zijn om de wereld beter te maken. Mijn ervaring is dat je die veel ziet bij de overheid.’

Toch gaan er soms ook echt dingen mis…

‘Zeker, iedere topclub verliest wel eens een wedstrijd of heeft een slecht seizoen. Het is de kunst om daarvan te leren. Een goede coach zal dan nog eens goed kijken naar bijvoorbeeld de opstelling of naar de tactische spelaanpak en de samenwerking. En zal reflecteren: doen we de goede dingen? En doen we ze goed?’

Werven vanuit een beeld en een perspectief, zei je. Wat moeten we ons daarbij voorstellen?

‘Directoraat-generaal ABD gebruikt bij de werving en selectie de rijksbrede visie op publiek leiderschap als leidraad. Het hart van deze visie bestaat uit drie kernwaarden en drie rollen voor publieke leiders. De drie kernwaarden zijn gedeeld leiderschap, responsiviteit en morele motivatie. De drie rollen zijn maatschappelijk partner, politiek adviseur en manager in je eigen organisatie.’

Hoe werkt dat in de praktijk?

‘We hebben die kernwaarden en rollen vertaald in een instrument waarmee we kunnen werken. Die vertaling geeft bijvoorbeeld context en richting bij het opstellen van een vacatureprofiel, en vormt ons kompas bij gesprekken en bij assessments. Dit klinkt nogal instrumenteel, maar het werkt in de praktijk heel goed. De visie is namelijk geen blauwdruk, maar een uitstekende handleiding voor het goede gesprek.’

Op welke kernwaarde sla jij het meest aan?

‘Op gedeeld leiderschap. In mijn jonge jaren hockeyde ik in een opvallend succesvol team. Met elkaar vochten we iedereen van de mat; we zijn zelfs drie keer nationaal kampioen geworden. Tegelijkertijd is er nooit een teamgenoot in het nationale team beland; onze kracht was dat we complementair waren. Iedereen had een eigen plek en werkte vanuit die positie samen; in feite gedeeld leiderschap dus. En dát maakte ons onverslaanbaar. Het is inspirerend om met die ervaring te zijn opgegroeid.

De opgaven waar publieke leiders nu mee te maken hebben, zijn te veelomvattend om vanuit één perspectief aan te pakken. Je hebt geen andere keus dan samen met anderen aan je doel te werken. Inhoudelijk offer je soms iets op – en soms krijg je iets, maar het gaat om het doel dat je deelt en waar je samen aan bijdraagt.’

En op welke rol sla jij het meest aan?

‘Op alle drie, maar de rol als maatschappelijk partner is de belangrijkste. Zonder goede invulling van die rol kunnen publieke leiders niet succesvol zijn in hun andere twee rollen. Waar ze ook zitten, publieke leiders moeten daar voortdurend tijd voor maken – ook als de opbrengst niet heel direct is. Het is enorm belangrijk dat publieke leiders voldoende feeling hebben voor wat er gebeurt in de samenleving. Dat ze dat met eigen ogen zien. Dat ze weten hoe mensen geholpen of behandeld worden. Dat ze niet opereren vanuit een papieren werkelijkheid.’

Wat ga je doen bij ABDTOPConsult?

‘Ik word een van de ‘vliegende keeps’ die voor de hele Rijksoverheid tijdelijke opdrachten uitvoeren en onderzoeken doen. Dat doen we vanuit diezelfde maatschappelijke betrokkenheid, vanuit datzelfde gezamenlijke perspectief en vanuit diezelfde rijksbrede visie op leiderschap.

De positie van TOPConsult – en van ons als consultants – is volledig onafhankelijk. Dat zorgt ervoor dat je van een afstandje naar de materie kijkt, en vanuit die frisse blik tot andere, soms scherpere conclusies komt. Dat is een bijzonder betekenisvolle en concrete manier om bij te dragen aan een betere overheid en aan maatschappelijke opgaven. Na zes jaar leidinggeven, een van mijn oude liefdes, zet ik hiermee nu dus weer een stap in de richting van mijn andere oude liefde: het adviesvak.’

Zin in dus?

‘Ja, beslist; ik kijk er enorm naar uit.’